Không
một dân tộc nào mà không có ít nhiều kiêu hãnh về nguồn gốc mình, dù là công
dân của một siêu cường hay một nhược tiểu. Cách đây 2 năm, tôi có gặp một anh bác
sĩ người Zimbabwe vừa đến Los Angeles tị nạn. Xứ sở của anh ta là một
điển hình về sự sụp đổ toàn diện (a failed state) từ kinh tế, xã hội đến y tế,
môi trường. Thực ra trước đó, Zimbawe còn được gọi là Rhodesia và có một mức
sống cao nhất Phi Châu. Sự tụt hậu bắt đầu khi ngài Mugabe và đảng cầm quyền
dành được độc lập và thống trị nước này suốt 30 năm qua. Tuy vậy, khi nói về
đất nước, anh bạn này rất hãnh diện đến độ cực đoan, dù anh ta mới chạy trốn
khỏi xứ đó vài ba tháng trước. Trong nhiều trận đá bóng tại Mỹ Quốc, nhiều cư
dân Mỹ gốc Mexico đã cổ vũ nồng nhiệt cho đội tuyển Mexico chống lại đội Mỹ,
gây nhiều đề tài tranh cãi tại các cộng đồng địa phương. Nhiều người cho rằng
đây là biểu hiện của mặc cảm thua kém. Tuy vậy, người Mỹ thường có tinh thần
yêu nước quá khích hơn các dân tộc châu Âu. Nhiều người lại cho rằng đây là mặc
cảm tự tôn?
Ở Việt Nam, đề tài tự
hào về dân tộc được nhắc nhở khá nhiều tại mọi kênh truyền thông khắp nước. Sĩ
diện của xã hội cũng bày tỏ rất sôi nổi khi năm ngoái, một trận chung kết giữa
Việt Nam và Mã Lai sẽ quyết định chức vô địch cho một giải gì đó ở Asean. Cả
thành phố chuẩn bị cho một cuộc náo loạn của vài chục ngàn cổ động viên đi bão
bằng xe gắn máy trên khắp nẻo đường. Tiếc là Việt Nam đã thua và tôi mất đi một
kinh nghiệm quý báu để quan sát sự biểu dương về tự hào dân tộc.
Có lẽ vì lòng yêu nước
cực độ, người Việt Nam hay quan tâm lo lắng không biết là người nước ngoài nghĩ
gì và có đánh giá cao dân tộc và xứ sở này? Một anh bạn doanh nhân người Anh
sống ở Hà Nội hơn 7 năm qua cho biết câu hỏi ông phải trả lời nhiều nhất trong
mọi cuộc gặp gỡ quan chức cũng như dân cư là “Ông nghĩ thế nào về Việt Nam?”
Trên thế giới, ngay cả người Trung Quốc, nơi sinh ra của văn hóa sĩ diện, cũng
không sánh bằng chúng ta về tinh thần tự hào dân tộc.
Do đó, không lạ gì khi
những tít lớn của các tờ báo và kênh truyền thông là những lời phát biểu ngợi
khen Việt Nam của các nhà ngoại giao hay một nhân vật nước ngoài vừa đến thăm.
Có lẽ tác giả các bài viết chưa hiểu rõ định nghĩa của danh từ “ngoại giao”.
Tôi còn nhớ cách đây 4 năm, tôi tháp tùng một phái đoàn thương mại của các
doanh nhân Hồng Kong qua thăm Pakistan về cơ hội đầu tư. Kết thúc một cuộc
viếng thăm 5 ngày do chính phủ Pakistan tổ chức là một cuộc họp báo tại sân bay
Karachi. Sau nhiều câu hỏi về đủ mọi đề tài dành cho các đại gia nổi tiếng của
Hồng Kong, một ký giả đã chỉ đích danh tôi, “Ông là một nhà kinh tế học, vậy
xin ông cho biết ông nghĩ gì về kinh tế Pakistan?”. Trước đó không lâu, tôi ở
lại Việt Nam suốt 2 tháng trời nên có câu trả lời thông suốt, “Pakistan là một
quốc gia rất nhiều tiềm năng, nhiều tài nguyên thiên nhiên, với một dân số trẻ
trung năng hoạt, giá nhân công còn rẻ so với các quốc gia quanh vùng và một nền
chính trị tương đối vững vàng (lúc đó Musharraf còn đang nắm quyền). Tôi không
thấy gì có thể ngăn cản Pakistan trở thành một nước phát triển kinh tế nhanh
chóng nhất ở thị trường mới nổi”. Dĩ nhiên tôi không thể nói gì khác hơn. Họ đã
tiếp đãi chúng tôi rất nồng nhiệt và mời chúng tôi những bữa ăn đặc thù ngon
miệng.
Tôi cũng để ý rằng các
nhận định rất tích cực của các nhà quản lý đầu tư các quỹ nước ngoài tại Việt
Nam tại các buổi hội thảo, phỏng vấn… đã được rầm rộ quảng bá trên các kênh
truyền thông. Đây là những nhân vật mà lẽ sống (raison d’etre) là tìm cho được
các khách hàng có tiền để đầu tư vào Việt Nam. Nếu họ nói ngược lại những gì mà
chúng ta và khách hàng của họ đang mong đợi thì đây mới thật sự là chuyện lạ,
đáng làm tít lớn.
Ngược lại, cũng có
nhiều nhà phê bình trong chúng ta với thái độ khá nghiêm khắc về các vấn nạn
quốc gia, từ văn hóa, xã hội đến kinh tế, môi trường. Dựa trên những chuẩn mực
khá cao của các xã hội Âu Mỹ, họ đánh giá Việt Nam rất tiêu cực và bi quan. Họ
đưa ra những đòi hỏi và giải pháp không thực hiện nổi trong một thực tế khó
khăn và một cơ chế phức tạp như Việt Nam. Dù ước muốn của họ chỉ là tìm kiếm
một giải pháp cấp tốc cho mọi vấn đề và tiếng nói họ cũng đã thể hiện tinh thần
yêu nước sâu đậm, nhưng sự mong đợi quá mức có thể gây tác hại ngược lại: đó là
hậu quả cho những thất vọng nặng nề sau này.
Một quốc gia có thể
được đánh giá cao hay thấp trong nấc thang văn minh nhân loại dựa trên nhiều
yếu tố: văn hóa, nghệ thuật, lịch sử, kinh tế, chính trị, giáo dục, thiên
nhiên, môi trường, dân trí và ngay cả thể thao. Mỗi yếu tố đều có một thước đo
có thể định lượng, dù với những tài sản vô hình. Nhiều cơ quan trên thế giới đã
định giá các quốc gia bằng đủ các chỉ số, từ chỉ số hạnh phúc đến chỉ số tham
nhũng (không biết dựa vào số liệu nào?), dĩ nhiên là dựa trên các chuẩn mực rất
chủ quan của các nước Tây phương. Nhưng tựu trung, tôi nhận xét thấy con số
quan trọng nhất vẫn là GDP hay mức thu nhập mỗi đầu người (GDP or GNI per
capita). Chỉ số giàu nghèo này định đoạt nhiều bậc thang giá trị khác. Một nước
giàu thường có thiên nhiên xanh, môi trường sạch, y tế giáo dục chất lượng, văn
hóa nghệ thuật súc tích, khoa học tiến bộ, dân trí đạo đức cao cấp. Một ví dụ
là Ai Cập có một nền văn minh cổ đại và lịch sử phong phú, nhưng vì là nước
nghèo, nên văn hóa truyền thống của họ không phổ biến và được tôn trọng bằng
các quốc gia Âu Mỹ. Cho nên ngay cả các định giá này, dù thực dụng, cũng chưa
chắc đã chính xác theo khoa học.
Báo cáo năm 2009 của
Chỉ Số Hạnh Phúc Toàn Cầu (Happy Planet Index) xếp Việt Nam vào hạng thứ 5 của
thế giới. Trong khi đó, Đan Mạch và Newzeland xếp hạng thứ 102 và 105. Dù người
Việt hạnh phúc hơn, nhưng ai cũng biết là quốc gia và dân tộc nào được kính nể
và tôn trọng hơn khi đi tiếp cận với nước ngoài. Theo giáo sư Trần Hữu Dũng của
đại học Wright State, “ta cần biết ta hơn nữa để hoạch định chính sách kinh tế,
để biểu hiện căn tính của một xã hội văn minh… và phải dưa cái “biết” này trên
căn bản độc lập, đa dạng và công khai. “Không biết mình thì làm sao trăm trận
trăm thắng được”?
Vì đã sống liên tục 26
năm ở Mỹ và sau đó, sống cũng như công tác liên tục hơn 22 năm qua tại 32 quốc
gia khác nhau từ Nam Mỹ, Phi Châu đến Á Châu và Úc, tôi hay bị “điều tra” để so
sánh về bậc thang giá trị giữa nhiều quốc gia và dân tộc. Về Việt Nam, cảm nhận
chủ quan của tôi như sau:
Những vấn nạn hiện tại
của Việt Nam như kinh tế, tài chính hay y tế, giáo dục, môi trường và dân trí…
đều rất quen thuộc với các quốc gia trong tình trạng “mới nổi”. Các vấn nạn
này, 15 năm trước Trung Quốc đã trải nghiệm, 30 năm trước Thái Lan đã phải đối
đầu, 60 năm trước Nhật Bản đã phải vượt qua và 100 năm trước, nước Mỹ đã tìm
cách giải quyết. Chúng ta chậm hơn người, nhưng lại có lợi thế là có thể dùng
kinh nghiệm của kẻ đi trước để tránh nhiều sai lầm. Chúng ta có thể lạc quan mà
nghĩ rằng Việt Nam sẽ “đi tắt đón đầu” như chiến thuật của ông Binh ở Vinashin;
hay chúng ta có thể bi quan mà cho rằng Việt Nam sẽ không bao giờ “vượt bẫy thu
nhập trung bình” như nhiều chuyên gia lo ngại. Thực sự, tôi tin rằng không ai
có thể đoán được.
Theo những hành xử
trong quá khứ thì người Việt chúng ta có nhiều kỹ năng đặc biệt như khôn ngoan,
cần cù, cầu tiến, can đảm… nhưng cũng vướng nhiều khuyết điểm như manh mún,
hình thức, cẩu thả… Xét về thành quả đã qua, thì kinh tế, xã hội Việt đã phát
triển chậm hơn các quốc gia đang mở mang khác (tính từ 1975 sau khi có hoà
bình). Nói tóm lại, trong một lớp học của thế giới, thì cậu học trò Việt được xếp hạng một chút dưới
trung bình. Không quá tệ để xấu hổ, nhưng cũng không gì xuất sắc để hãnh diện.
Theo kinh nghiệm, một
cậu học trò do có thể tìm một nghị lực và phương pháp học mới hơn để đạt tiến
bộ nhanh và trở thành một học trò đầu bảng. Ngược lại, một anh sinh viên ưu tú
có thể gặp một mối tình ngang trái và suy sụp đến độ bỏ học. Không ai có thể
ngăn cản Việt Nam trở thành một học trò đầu bảng, và tôi hy vọng đất nước này
sẽ may mắn không trải qua nhiều cuộc tình ngang trái.
Thực ra, dù nhìn trên
khía cạnh nào, chuyện tự hào dân tộc không đáng để chúng ta lưu tâm vì nó không
ảnh hưởng gì đến tương lai của xứ sở. Cổ vũ cho một đội nhà nồng nhiệt và hoành
tráng đến đâu cũng không làm thay đổi kết quả trận đá bóng (đôi khi còn có hậu
quả ngược lại vì làm các vận động viên quá căng thẳng). Việc làm duy nhất để thay đổi tương lai của
chúng ta là cố gắng liên tục và bền vững của từng cá nhân, từng cộng đồng, từng
tầng lớp xã hội. Sự tiến bộ này của ngày hôm nay so với ngày hôm qua mới là
thành quả để hãnh diện hay xấu hổ, không phải là lời khen tiếng chê từ người
ngoài.
Người Mỹ có câu nói:
“Ở lứa tuổi 20, ta thường rất quan tâm đến suy nghĩ của người khác về mình. Ở
lứa tuổi 40, ta thường mặc kệ ai muốn nghĩ sao về mình cũng được. Cho đến lứa
tuổi 60, ta mới khám phá ra rằng là chẳng ai nghĩ gì về mình cả”.
Alan Phan
T/S Alan Phan là Chủ Tịch Quỹ Đầu Tư Viasa tại Hông Kong và
Shanghai. Du học Mỹ từ năm 1963, ông đã làm việc tại nhiều công ty đa quốc gia
ở Wall Street và phát triển công ty Hartcourt của mình thành một tập đoàn niêm
yết trên sàn Mỹ với thị giá hơn 700 triệu dollars. Ông sống và làm việc tại
Trung Quốc từ năm 1999. T/S Phan tốt nghiệp BS tại Penn State (Mỹ), MBA tại
American Intercontinental (Mỹ), Ph.D tại Sussex (Anh) và DPA tại Southern Cross
(Úc). Email của ông là aphan@asiamail.com.
Hay
Trả lờiXóa