Tết Đoan ngọ
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Tết Đoan ngọ hay Tết
Đoan dương, ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, là một ngày Tết truyền thống tại Trung Quốc cũng như một số nước Đông Á như Triều Tiên, Việt Nam. Tết Đoan ngọ tồn tại từ lâu trong
văn hóa dân gian Phương Đông và có ảnh hưởng đến sinh họat văn hóa. Đoan nghĩa
là mở đầu, Ngọ là giữa trưa và ăn tết Đoan Ngọ
là ăn vào giữa trưa. Đoan Ngọ lúc mặt trời bắt đầu ngắn nhất, ở gần trời đất nhất trùng với
ngày hạ chí. Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết Đoan Dương. Thời gian này cũng là
khi khí dương đang thịnh nhất trong năm. Ở Việt Nam, dân gian còn gọi là Tết giết sâu bọ.
Tết Đoan ngọ ở
Việt Nam cũng còn gọi là "ngày giết sâu bọ" là ngày phát động bắt sâu
bọ, tiêu diệt bớt các loài gây hại cho cây trồng trên cánh đồng, trong đó nhiều
loài sâu có thể ăn được và chúng được coi như là chất bổ dưỡng. Người ta tin rằng khi ăn món ăn đầu tiên trong
ngày này thì sâu bọ; giun sán trong người sẽ bị chết hết.
Truyền thuyết về lịch
sử ngày mùng 5 tháng năm được lưu truyền khác nhau ở Việt Nam, Trung Quốc và
Hàn Quốc.
Trung Quốc với
truyền thuyết Khuất Nguyên
Như vậy, theo hai
truyền thuyết trên thì mùng 5 tháng 5 có nguồn gốc từ văn hóa Trung Hoa. Tuy nhiên, Việt nam đã có biến thể riêng của
mình thành ngày "Tết giết sâu bọ", là một bằng chứng của hiện tượng
"dân gian hóa" ảnh hưởng văn hóa từ Trung Quốc.
Hàn Quốc
Hàn Quốc cũng coi ngày 5 tháng 5 âm lịch
là ngày lễ theo truyền thống văn hóa của họ. Chưa rõ tục lệ và nguồn gốc liên
quan đến ngày mùng 5 tháng 5 của người Hàn Quốc như thế nào, nhưng trong bài
báo "Đừng đối đãi với di sản văn hóa như bánh mì" đăng trên báo Tuổi
Trẻ, trang 16, ngày 22 tháng 6 năm 2004, đã đưa tin:
“Hàn Quốc đề nghị Liên Hiệp Quốc công nhận tết Đoan ngọ vào ngày 5 tháng 5
là "di sản văn hóa phi vật thể" của Hàn Quốc”.
Bài báo cũng cho
biết có nhiều tờ báo Trung Quốc xem đó là việc làm xâm phạm văn hóa, nhiều học
sinh thành phố Nhạc Dương (Hồ Nam) ký tên bảo vệ tết Đoan ngọ. Nhiều
người Trung Quốc kiến nghị chính quyền đăng ký bản quyền di sản văn hóa. Bài
báo có đoạn viết:
“Dẫu mọi việc chẳng có gì để ầm ĩ; nhưng
nhân vụ việc này người Trung Quốc mới thấy giá trị của văn hóa dân gian”.
Việt Nam
Trong văn hóa Việt
thì ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch lại là ngày giỗ Quốc mẫu Âu Cơ. Trong dân gian đã lưu truyền câu ca
dao:
Tháng Năm ngày tết Đoan Dương.
Là ngày giỗ Mẹ Việt Thường Văn Lang.
Ở vùng đồng bằng
Nam Bộ Việt Nam thì ngày mùng 5 tháng 5 còn được gọi là ngày "Vía
Bà", thờ Linh
sơn Thánh mẫu trên núi Bà Đen.
Ở Đồng Tháp nói
riêng và các tỉnh Đồng bằng Sông Cửu Long nói chung, ngày mùng 5 tháng 5 âm
lịch còn gọi là ngày "nước quay", vì cứ theo lệ hàng năm, nước ở
thượng nguồn đổ về đến nước ta làm nước sông trở thành đỏ đục và có nhiều xoáy
nước. Và năm nào cũng vậy, ngày này được coi là ngày bắt đầu của những mùa lũ
hàng năm.
Theo Tộc Lê sĩ: trong lịch sử Việt Nam, Tết Đoan Ngọ bắt đầu từ thời vua Lê Đại Hành, một
anh hùng giải phóng dân tộc và cũng là vị vua sáng kiến "Quân hòa dân trị,
quốc gia ư thái hòa". Vua Đại Hành ra ruộng cày cấy cùng dân đúng mùng 5
tháng 5 và nên ngài ra chiếu chỉ ngày này là ngày Tết dân gian (thay vì Tết ông
bà, 1/1 Nguyên đán). Đoan: cùng nhau, và Ngọ: giữa ngày, giữa năm .... nghĩa
bóng là toàn dân. Ngày này đúng là
ngày Tết Việt Nam còn Nguyên Đán là
Tết Trung Quốc, mùng 5/5 cũng là ngày phô trương tình dân tộc bà con láng giềng
không phân biệt tuổi tác, phẩm trật, vua tôi (ở Làng Phú Lương chợ cầu, Quảng Điền, Thừa Thiên, Huế thời vua Quang Trung, lễ hội 5/5 có cho tài năng thanh niên đấu võ, nấu cơm tre, nhảy sào, đua ghe. Và
có Công nương làng đôi ném chiếc bông tai, nhẫn hay 1 trang sức xuống sông cho
các chàng trai tìm, ai tìm được sẽ được thưởng hay lấy công nương đó làm vợ!
Tết này rất trân trọng dưới thời Tây Sơn vì "Thiên hạ đại tín" và
"Huynh đệ chi Binh" bắt đầu từ đó! Tết Đoan Dương là của Tàu? Khác
nghĩa nhưng trùng ngày vậy thôi ...
Chuẩn Bị
Trước ngày Tết,
người ta mua rất nhiều trái cây để cúng và ăn. Hầu hết mọi gia đình cũng mua
hoặc làm rượu nếp, bánh tro.
Các hoạt động
chính vào Tết Đoan Ngọ
Tết Đoan Ngọ là
dịp người ta thường ăn tết ở nhà với gia đình. Buổi sáng sớm ngày Tết Đoan Ngọ
người ta ăn bánh tro, trái cây, và rượu nếp để giết sâu bọ, bệnh tật trong
người. Thường lệ người ta ăn rượu nếp tức thì sâu khi họ ngủ dậy.
Người ta cúng lễ
cho một tiết mới, mừng sự trong sáng và quang đãng.
Nhiều người tắm nước lá mùi để phòng bệnh và tẩy trừ “sâu bọ”. Nhiều địa phương ở ven biển đúng giờ ngọ họ
đi tắm biển. Tại vì ngày này, theo quan niệm dân gian khí dương mạnh nhất trong
năm, người ta cúng lễ để cầu an. Cũng theo quan niệm đó, các loại cây lá hái
trong thời gian này có tác dụng chữa bệnh tốt nhất nên các thày thuốc thường
lên núi hái thuốc.
Vào dịp Tết Đoan
Ngọ, ai bị cảm cúm nên dùng 5 loại lá: bạch đàn, xương rồng, ngũ trảo, dâu tằm
ăn, và sả nấu nước xông để bớt bệnh. Người ta cũng tìm mua cành xương rồng bỏ
trong nhà để đuổi tà ma.
Nét ẩm thực đặc
biệt
Bánh tro đã trở thành món ăn truyền thống
trong dịp Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam. Bánh tro có nhiều tên khác nhau như bánh ú, bánh gio và bánh âm và có vài biến thể khác nhau
theo điệu phương. Người ta làm bánh bằng gạo đã ngâm từ nước tro được đốt bằng
củi các loại cây khô hay rơm, gói trong lá chuối. Bánh tro dễ ăn, dễ tiêu làm
mát ruột, thường ăn với đường hoặc mật.
Rượu nếp cũng là món ăn được nhiều người ưa
thích trong tết Đoan Ngọ. Uống rượu hoặc
ăn rượu nếp giết sâu bọ.
Xem thêm:
Lê Thái Dũng - ĐOAN NGỌ
LÀ TẾT TA HAY TẾT TÀU ?
Cần xóa bỏ quan niệm cho rằng Tết Đoan Ngọ của Việt Nam có
nguồn gốc từ Tết Đoan Ngọ của Tàu.
Ngày mồng 5 tháng 5 âm lịch là ngày Tết Đoan Ngọ - còn được gọi
bằng nhiều tên khác nhau như Đoan Dương, Trùng Ngũ, Tết giết sâu bọ, Tết giữa
năm, Tết mồng năm… Đây là một trong những ngày Tết truyền thống tại một số nước
châu Á như Việt Nam, Triều Tiên, Trung Quốc. Tuy nhiên nguồn gốc, ý nghĩa thực
của ngày tết này không phải ai cũng rõ.
Theo phong tục cổ truyền Việt Nam, tết Đoan Ngọ mồng 5
tháng 5 là một trong những ngày lễ tưởng nhớ tới tổ tiên do đó trong số các vật
phẩm dâng cúng không thể thiếu bánh tổ (tổ tiên) và nhiều loại bánh trái khác
làm bằng các thứ gạo nếp. Đặc biệt, đây còn là ngày lễ thiêng liêng trong tâm
thức người Việt Nam, đó là ngày giỗ Quốc mẫu Âu Cơ.
“Mồng Bảy trong tiết
tháng Giêng
Dân hiền tế lễ trống
chiêng vang trời
Anh em Bách Việt ta ơi
Ngày xuân thong thả tới
nơi xem tường
Ấy ngày hội tế Mẫu
Vương
Người sinh nòi giống Nam phương
đó mà”
Thì cứ đến gần ngày mồng 5 tháng 5 dân gian lại nhắc nhau bằng
câu ca dao:
“Tháng Năm nhớ tết Đoan
Dương,
là ngày giỗ Mẹ Việt Thường
Văn Lang”
Tết Đoan Ngọ còn là ngày lễ thể hiện tính nhân văn giữa người với
người, sự biết ơn của con cháu với ông bà, cha mẹ, người bệnh với thày thuốc, học
trò với thày giáo nên có tục học trò đi tết thày, con rể đi tết bố mẹ vợ… Trong
dân gian có câu ca dao rằng:
“Mồng 5 ngày Tết không
đáo đến cửa nhà thờ,
còn hiếu trung chi nữa mà
chờ rể, con”
Dân gian còn cho rằng
vào ngày này, các loài rắn đều lẩn trốn đi hết nên mới có câu thành ngữ “len lét như rắn mồng 5”.
Vì sao Tết Đoan Ngọ còn gọi là Tết giết sâu bọ?
Với người Việt, tết Đoan Ngọ là thời điểm giữa năm, thời tiết chuyển mùa nên dễ sinh bệnh dịch, do đó có các nghi thức trừ tà, tránh bệnh như tắm nước lá mùi, treo cây ngải cứu trừ ma quỷ, đeo "bùa tui bùa túi", nhuộm móng tay, móng chân rồi uống các nước giải độc (nấu từ lá ích mẫu, vối, cối xay, gừng…), uống rượu xương bồ, ăn rượu nếp và các loại quả có vị chua, chát để cho bệnh tật tiêu trừ, trùng độc, sâu bọ sẽ chết… Cho nên tết này còn gọi là Tết giết sâu bọ, là một nghi thức nhằm cân bằng âm dương.
Một số nghi thức trong tết Đoan Ngọ của người Việt cũng mang dấu ấn của văn hóa nông nghiệp, có thể thấy qua một số tục lệ như tục khảo cây lấy quả được tiến hành đúng giờ Ngọ (12 giờ trưa). Một người leo lên cây, một người đứng dưới gốc cầm dao tra hỏi tại sao cây ra ít quả (hoặc không ra quả), nếu cứ như vậy sẽ bị chặt hạ. Người trên cây giả giọng van xin, hứa trong mùa tới sẽ ra thật nhiều quả. Sau đó người ở dưới hỏi số lượng quả mà cây sẽ sinh trưởng, người phía trên đại diện cho cây trả lời nhiều hay ít tùy theo loại cây và ước vọng của người trồng…
Đoan Ngọ là tết Ta
Cho đến nay nhiều người vẫn nhầm lẫn Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ Trung Quốc và xuất phát từ việc tưởng nhớ đến cái chết của Khuất Nguyên, một vị quan của nước Sở cách đây hơn 2.000 năm. Chính vì thế mà nhà thơ trào phúng Hồ Trọng Hiếu (Tú Mỡ) từng viết rằng:
“Cái cụ Khuất bên Tàu
Chết từ hồi tam tổ
Có quan hệ gì ta
Mà sao phải ăn giỗ
Mồng 5 khỏe ăn
càn
Mồng 6 ốm nhăn
nhó
Có lỡ chết bỏ đời
Thì lại cho tại số”
Ngay người Trung Quốc đến nay vẫn chưa thống nhất trong việc giải
thích nguồn gốc của ngày tết này, có người cho rằng một số lễ tết của Trung Quốc
như mồng 2/2 âm lịch (Lễ Đầu Rồng), mồng 5/5 (Tết Đoan Ngọ)… liên quan đến sự
sùng bái thiên văn thời nguyên thủy. Cụ thể là chòm sao Thương Long, vào ngày Hạ
chí mọc ở chính nam (thuộc dương vị) nên có tục tế Thương Long, đây là phát khởi
của Tết Đoan Ngọ. Theo sách “Các ngày lễ tết và sự bắt nguồn của các ngày lễ tết
ở Trung Quốc” cho biết, trước thời Tần, Hán thì ngày Tết Đoan Ngọ không cố
định vào ngày mồng 5/5 mà vào ngày hạ chí, ngày dương khí cực thịnh nên còn được
gọi là Tết Đoan Dương…
Gọi là Tết Đoan Ngọ
vì ngày hôm đấy chuôi sao Đẩu chỉ ngay vào phương Ngọ cho nên gọi là ngày Đoan
Ngọ (chính Ngọ).
Thực ra Tết Đoan Ngọ có
từ trước khi xảy ra câu chuyện của Khuất Nguyên, và xuất phát từ văn
hóa của cộng đồng người Bách Việt cổ mà người Lạc Việt, tổ tiên của chúng ta là
một bộ phận cấu thành của cộng đồng đó. Chúng ta có thể thấy được điều này từ
chính tên gọi của Tết Đoan Ngọ. “Đoan” nghĩa là “nhất”, “Ngọ” được hiểu là giữa
trưa vì thế Tết Đoan Ngọ thường được cử hành vào giữa trưa. Nếu theo thuyết âm
dương ngũ hành thì nước ta nằm ở phương Nam, vùng đất nóng, nên “Ngọ” được xếp
vào quẻ Ly, thuộc hành Hỏa và trong một ngày thì dương khí cao nhất là giờ Ngọ
(thời điểm giữa ngày); trong một tháng, dương khí cao nhất vào những ngày Ngọ,
nhất là ngày Ngọ thượng tuần (đầu tháng). Trong một năm, dương khí cao nhất vào
tháng Ngọ (tháng giữa năm, tức tháng 5). Như vậy, dương khí đạt cực điểm vào giờ
Ngọ của ngày Ngọ đầu tiên trong tháng Ngọ, đây
chính là thời điểm giữa năm vì thế trong dân gian nó còn được gọi là Tết giữa
năm.
Điều thú vị là nếu xét theo âm lịch mà Việt Nam, Trung Quốc… vẫn
đang sử dụng như hiện nay thì giữa năm phải là một ngày của tháng 6 âm lịch chứ
không thể ngày là ngày mồng 5 tháng 5 được. Vì vậy nguồn gốc của ngày giữa năm
mồng 5 tháng 5 chính là theo một loại lịch cổ của người Bách Việt được xây dựng
trên cơ sở văn hóa nông nghiệp. Điều này hiện vẫn để lại một số dấu tích như
qua cách gọi tên tháng (Một, Chạp, Giêng, Hai…), hay những từ chỉ ngày đầu
tháng là “mồng” (mồng một, mồng hai…), ngày giữa tháng là “rằm” (gần âm với
ngôn ngữ một số dân tộc như “ranam” (tiếng Chăm), “sạc klam” (Khmer), “Klam”
(Bana)… đều chỉ ngày có đêm trăng sáng nhất).
Lịch cổ của người Bách Việt còn thể hiện qua cách gọi bằng hệ đếm can chi. Trái với những suy nghĩ quen thuộc cho rằng hệ can chi có nguồn gốc từ Trung Quốc, nó lại có nguồn gốc từ phương nam nông nghiệp. Tên gọi các con vật (hệ chi) trong tiếng Hán chỉ là từ phiên âm của những từ trong nền văn hóa phương nam. Ví dụ trong tiếng Chứt, tiếng Mường (những ngôn ngữ gần với tiếng Việt nhất) “sửu” được gọi là “klưu”, “tlưu”… Nếu một ngày được bắt đầu từ giờ Tý (từ 23 đêm đến 1 giờ sáng) là thời điểm lạnh nhất và đến giờ Ngọ (giữa ngày) là thời điểm nóng nhất thì theo lịch cổ của người Bách Việt một năm bắt đầu từ tháng Tý (tháng lạnh nhất) và đến giữa năm là tháng Ngọ (tháng nóng nhất). Nóng là thuộc về dương nên Tết Đoan Ngọ được gọi là Đoan Dương (tết cực nóng).
Tháng Tý được nhắc đến ở trên là ứng vào tháng 11 theo âm lịch mà chúng ta hiện nay đang sử dụng. Nhưng nếu theo cách tính loại lịch của người Bách Việt thì tháng này gọi là tháng Một, tháng 12 âm lịch gọi là tháng Chạp, tháng 1 âm lịch gọi là tháng Giêng… Cách gọi này của người Việt cổ vẫn còn được sử dụng trong dân gian và theo cách tính của loại lịch này thì ngày Tết Đoan Ngọ mồng 5/5 mới đúng là ngày giữa năm, ngày nóng nhất trong năm.
Nếu theo cách tính của âm lịch mà chúng ta và một số nước như Trung Quốc, Hàn Quốc… đang dùng hiện nay thì tháng đầu năm là tháng Dần (tháng 1 âm lịch). Như vậy đến giữa năm phải là tháng Mùi (tháng 6 âm lịch) chứ không phải là tháng Ngọ như lịch của người Bách Việt. Do đó nói Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ văn minh Bách Việt mới chính xác.
Cách tính năm theo lịch cổ của người Bách Việt còn lưu lại dấu vết ít nhiều cho đến thời kỳ sau này. Ví dụ theo sách Đại Nam nhất thống chí thì đến đầu thế kỷ XIX người dân ở Bất Bạt (nay thuộc Ba Vì, Hà Nội), Mỹ Lương (nay thuộc huyện Chương Mỹ, Hà Nội) “hàng năm lấy tháng 11 làm tháng đầu năm, hằng tháng lấy ngày mồng 2 làm ngày đầu tháng, gọi là tháng lui, ngày tiến”. Một số dân tộc ít người cũng theo cách tích lịch cổ xưa, như theo lịch của đồng bào Khơ Mú, năm mới bắt đầu từ tháng 11 âm lịch, sớm hơn năm mới của người Việt 2 tháng… Đó chính là những dấu vết còn lại của hệ thống lịch của cộng đồng người Bách Việt. Có theo cách tính này thì mới có thể thấy rõ được nguồn gốc của Tết Đoan Ngọ, Tết giữa năm, Tết nóng nhất…
Tết Đoan Ngọ Trung Quốc với truyền thuyết Khuất Nguyên
Ngày xưa, lúc ban đầu, ngày Đoan Ngọ chỉ là ngày dân chúng cúng
lễ để đánh dấu một thời tiết mới, mừng sự trong sáng, quang đãng. Hơn nữa, giữa
tiết hạ vì oi bức thường có bệnh thời khí nên người ta hay cúng lễ để cầu an. Về
sau này, để thêm ý nghĩa, người ta lấy ngày đó làm ngày kỉ niệm Khuất Nguyên và
các thầy thuốc cũng nhân ngày đó để kỉ niệm hai chàng Nguyễn Triệu và Lưu Thần
vào núi Thiên Thai hái thuốc.
Vào cuối thời Chiến Quốc, có một vị đại thần nước Sở là Khuất Nguyên. Ông là vị trung thần nước Sở và còn là nhà văn hóa nổi tiếng. Tương truyền ông là tác giả hai bài thơ Ly tao và Sở từ, nổi tiếng trong văn hóa cổ Trung Hoa, thể hiện tâm trạng buồn vì đất nước suy vong với họa mất nước. Do can ngăn vua Hoài Vương không được, lại bị gian thần hãm hại, ông đã uất ức gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn ngày mùng 5 tháng 5. Thương tiếc người trung nghĩa, mỗi năm cứ đến ngày đó, dân Trung Quốc xưa lại làm bánh, quấn chỉ ngũ sắc bên ngoài (ý làm cho cá sợ, khỏi đớp mất) rồi bơi thuyền ra giữa sông, ném bánh,lấy bỏ gạo vào ống tre rồi thả xuống sông cúng Khuất Nguyên.
Tết Đoan Ngọ ngày nay, qua mọi biến đổi của thời cuộc vẫn tồn tại trong nhân dân với ý nghĩa thiết thực và thiêng liêng của nó. Ăn Tết Đoan Ngọ, chúng ta cần tìm hiểu giá trị và tinh thần của ngày Tết này...
Tuy nhiên cần xóa bỏ quan niệm cho rằng Tết Đoan Ngọ của Việt Nam có
nguồn gốc từ Tết Đoan Ngọ của Tàu.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét